Νάγια Μπομπότση

Αρχαίοι θάλαμοι και διαδρομές του νερού, υπόγειες σήραγγες και πηγάδια που για χρόνια αγνοείται η ύπαρξή τους από τους περαστικούς, βρίσκονται ακριβώς κάτω από τους πολυσύχναστους δρόμους, τις πλατείες, και τα θεμέλια των κτιρίων του κεντρικού Πειραιά. Ένα κοινό μεταλλικό καπάκι στο πεζοδρόμιο, μπορεί να αποτελεί την πρόσβαση για μια αρχαία δεξαμενή, από την οποία κάποια σήραγγα μπορεί να οδηγεί σε άλλη, και από κει σε άλλη, και ούτω καθεξής…

Μπορεί το σενάριο να θυμίζει μύθους και ταινίες με σήραγγες κάτω από την πόλη, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση αναφερόμαστε σε αντικειμενικά ευρήματα. Οι εργασίες διάνοιξης των σηράγγων του μετρό στον Πειραιά έφεραν στο φως, εκτός από τα λοιπά αρχαιολογικά ευρήματα, δεξαμενές από ένα σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης του 5ου π.Χ αι. Τα υπόγεια ευρήματα μελετώνται από αρχαιολόγους, καθηγητές του Πολυτεχνείου αστικούς σπηλαιολόγους και άλλους ειδικούς επιστήμονες-ερευνητές, προκειμένου να υποστηρίξουν τη μεγαλόπνοη προσπάθεια της ΚΣΤ΄ Εφορίας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων να αποτυπώσει και να αναδείξει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, θαυμάσια υπόγεια υδρευτικά έργα (δεξαμενές, σήραγγες και πηγάδια) αρχαίων μηχανικών που δεν θα διατηρηθούν, παραχωρώντας τη θέση τους στο σήμερα. Στο σταθμό του μετρό που θα κατασκευαστεί, θα υπάρχει μια πλούσια θεματική έκθεση αφιερωμένη στην ύδρευση της αρχαίας πόλης, που θα περιλαμβάνει πληροφοριακό υλικό, βίντεο, φωτογραφίες, και προπλάσματα δεξαμενών σε φυσικό μέγεθος.

Ο αρχαίος Πειραιάς χτίστηκε με βάση το περίφημο Ιπποδάμεια ρυμοτομικό σύστημα που περιελάμβανε δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης. Ο Ιππόδαμος, ο Μιλήσιος πολεοδόμος, τελειοποίησε τα σχέδια του τον 5ο αι. π.Χ. διαιρώντας το χώρο της πόλης με κάθετους και οριζόντιους δρόμους σε ορθογώνιες οικοδομικές νησίδες όπου οικοδομούνταν τα δημόσια κτίρια και οι οικίες. Οι δεξαμενές που ανακαλύφθηκαν στην ανασκαφή του Δημοτικού Θεάτρου εξυπηρετούσαν ιδιωτικές οικίες, και ανάγονται έως και την ελληνιστική εποχή. Ωστόσο, αρκετές προσπάθειες ανεύρεσης ύδατος φαίνεται ότι έγιναν και με διάνοιξη πηγαδιών, μερικά από τα οποία επικοινωνούσαν με γειτονικές δεξαμενές μέσω σηράγγων. Κατά κύριο λόγο όμως οι δεξαμενές ήταν ομβροδέκτες, εφόσον συνέλεγαν τα νερά της βροχής. Σε αρκετές περιπτώσεις συναντάμε διεύρυνση του όγκου με κωδωνόσχημες ή απιόσχημες δεξαμενές με παράπλευρες σήραγγες επενδυμένες με κονίαμα στεγανοποίησης, οι οποίες ενίοτε συνέδεαν δύο ή και περισσότερες δεξαμενές μεταξύ τους, διευκολύνοντας έτσι και την ορθότερη διαχείριση των υδάτων. Η άντληση του νερού γινόταν από τα στόμια είτε των δεξαμενών, είτε των συνδεδεμένων με αυτές φρεάτων («πηγαδιών»).

Γενικά, αναφέρεται ότι σε όλη την περιοχή του Πειραιά υπήρχαν εκατοντάδες αντίστοιχες δεξαμενές, πολλές από τις οποίες έχουν βρεθεί σε αρχαιολογικές ανασκαφές, και μέρος των οποίων έχει συγκεντρωθεί στη διατριβή του αρχαιολόγουEickstedt (1991). Σε ανασκαφή του 1981 για την κατασκευή του Δικαστικού Μεγάρου βρέθηκε ένα σύστημα δύο δεξαμενών, όχι άσχετο με τα ευρήματα του Δημοτικού Θεάτρου, το οποίο περιγράφτηκε από τον αρχαιολόγο Α. Τσαραβόπουλο. Κάτω από το νεοκλασικό κτίριο της Χριστιανικής Οργάνωσης Νέων στην οδό Περικλέους 11, βρέθηκε και διασώθηκε ανέπαφη δεξαμενή μεγαλύτερη από αυτές του Δημοτικού Θέατρο, όταν μετά το σεισμό του 1999 έγινε η ανακαίνιση του κτιρίου. Το παλαιό λιθόκτιστο κτίριο κατασκευής του 1870, αποκτήθηκε το 1982 από τη ΧΟΝ, η οποία και εγκαταστάθηκε σε αυτό αφού το ανακαίνισε. Το 1999 μετά το σεισμό, υπέστη ανεπανόρθωτες ζημιές, και κρίθηκε κατεδαφιστέο, εφόσον δεν ήταν χαρακτηρισμένο διατηρητέο. Κατεδαφίστηκε και ανακατασκευάστηκε, τριώροφο όπως ακριβώς ήταν, διαδικασία που ολοκληρώθηκε το 2002. Από το διατηρηθέν αρχαίο υδραυλικό σύστημα, πριν την κατεδάφιση, ήταν γνωστή μόνο η ύπαρξη του πηγαδιού, ενώ αγνοείτο η παρουσία της δεξαμενής και των σηράγγων. Το στόμιο της δεξαμενής αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών, όταν μετακινήθηκε η βαριά πέτρινη πλάκα που το κάλυπτε. Στο εσωτερικό βρέθηκε μία μαρμάρινη κολώνα και αρκετά κεραμικά θραύσματα από αγγεία. Με την επιμέλεια και την πρωτοβουλία του προέδρου της Χ.Ο.Ν. κ. Γ. Ευαγγέλου η εντυπωσιακή δεξαμενή διατηρήθηκε στα υπόγεια του κτιρίου, με έξοδα που επιβάρυναν το σύλλογο και είναι επισκέψιμη και ανοικτή για το κοινό αφιλοκερδώς, αποτελώντας αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του τρόπου ύδρευσης της Ιπποδάμειας πόλης.